Geschiedenis spoorwegen in en om Roosendaal

Niets uit deze website mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt, door middel van kopie, op digitale of welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van auteur en/of webmaster.

Het station Bergen op Zoom

Op 22 december 2013 is het 150 jaar geleden, dat Bergen op Zoom een aansluiting kreeg op het nog in aanleg zijnde spoorwegnet. Op 22 december 1863 werd het eerste deel van Staatslijn F (Roosendaal - Vlissingen) feestelijk geopend. Een dag later begon de dienst op het baanvak Roosendaal - Bergen op Zoom met drie reizigerstreinen per dag in elke richting. Pas nadat het Kreekrak was afgedamd en het Kanaal door Zuid-Beveland was gegraven, kon op 1 juli 1868 Staatslijn F worden geopend tot Goes. Vier jaar later werd Vlissingen bereikt. In tegenstelling tot Harlingen dat iets eerder in 1863 een spoorwegverbinding met Leeuwarden kreeg en dit feit met een tentoonstelling herdenkt, gebeurt er in Bergen op Zoom niets. Het Historisch Centrum Het Markiezenhof toont kennelijk geen affiniteit te hebben met het recente verleden van de stad. Daarentegen wil Stichting Industrieel Erfgoed Bergen op Zoom (SIEB) in 2014-2015 een boek uitbrengen over het verkeer en vervoer in en om de stad onder de titel 'Bergen op Weg'. Auteur dezes neemt daarvan het vervoer per trein voor zijn rekening. Aangezien een samenvattend overzicht dus nog enige tijd op zich zal laten wachten, wil ik hier alvast aan de hand van 30 plaatjes en wat teksten een en ander over de geschiedenis op en rond het spoorwegstation in Bergen op Zoom in beeld brengen.

Nabij vestingen was het destijds niet toegestaan stenen gebouwen op te richten. Vanaf de wallen moest het geschut een vrij schootsveld hebben, terwijl een vijand zich niet mocht kunnen verschansen. Aldus kregen de stations Bergen op Zoom, Breda, Deventer, Groningen, Maastricht, Venlo en ‘s-Hertogenbosch allemaal lage gebouwen, opgetrokken in houten stijl- en regelwerk. Afhankelijk van de behoeften van de dienst waren ze wel verschillend van afmetingen en uitvoering. Deze bouwstijl gold ook voor goederen-, locomotieven- en rijtuigenloodsen en andere bijgebouwen op het emplacement. In geval van oorlog was alles gemakkelijk af te breken of vanaf de vestingwallen in brand te schieten. Aldus kreeg Bergen op Zoom in 1863 een fraai houten stationsgebouw met woning voor de stationschef en zijn gezin (rechts). Voor het gebouw is het gezellig keuvelen. Foto uit circa 1870, collectie Marius Broos, Roosendaal.

Ook in houten stijl- en regelwerk verrees in 1862, even ten noordwesten van het stationsgebouw te Bergen op Zoom, een woning met kantoor voor de eerst-aanwezend ingenieur, belast met de aanleg van de Zeeuwse lijn. Voor de aanleg van de baanvakken Roosendaal - Bergen op Zoom en Bergen op Zoom - Goes waren in 1863 behalve de eerst-aanwezend ingenieur, nog twee sectie-ingenieurs, twee adjunct-ingenieurs, drie opzichters 4e klasse en twee schrijvers werkzaam, in totaal tien mensen. In 1868 verhuisde dit gezelschap naar Vlissingen voor de aanleg van het gedeelte Goes - Vlissingen en kwam de woning beschikbaar voor de Bergse opzichter van de Dienst van Weg & Werken. Na de afbraak van het Bergse stationsgebouw in 1970 resteerde er nog maar één enkel oud gebouw. Het pand dat nog min of meer in authentieke staat verkeerde, viel in februari 1988 zonder slag of stoot onder de slopershamer. Helaas ontging het Bergen op Zoom dat van hieruit de Zeeuwse lijn van Roosendaal tot Goes op de tekentafel was ontstaan. Foto Marius Broos, 23 april 1987.

Het kleine stationsgebouw van Bergen op Zoom ontkwam niet aan uitbreidingen. In 1875 verrezen aan weerszijden eindgebouwen van steen (met houten bekleding) in twee bouwlagen. Zij pasten uitstekend bij het al in 1863 tot stand gekomen deel. De noordzijde (links) was bestemd als wachtkamer 3e klasse (met buffet). Hier waren de twee bouwlagen slechts schijn. Vanaf hun tafeltje keken reizigers tot in de nok van het gebouw. De bovenste bouwlaag had ook geen glas. De zuidzijde (rechts) van het stationsgebouw was ingericht als woning voor de stationschef, zodat zijn woonruimte in het lage gedeelte vrijkwam voor een wachtkamer 1e en 2e klasse. Ansichtkaart uit circa 1900, collectie Marius Broos.

Van 1875 tot 1915 bleef het stationsgebouw nagenoeg ongewijzigd; slechts in 1887 werd hier en daar het stijl- en regelwerk vervangen door metselwerk en in 1903 was er een kleine uitbreiding van de wachtkamer 1e en 2e klasse (rechts met luifel). In die jaren pachtte koffiehuishouder Johannes Barnoldus Cornelis Touw, geboren op 12 juli 1872 te Bergen op Zoom het buffet in het stationsgebouw. Hij was gehuwd met Wilhelmina Joritzaar, geboren op 26 september 1871 te Utrecht. Touw was ook de uitgever van deze ansichtkaart en poseert trots voor zijn terras, vol met klanten. Eerst woonde hij met zijn vrouw en met twee kinderen aan de Parallelweg 39 en later aan het Stationsplein 4. Ansichtkaart uit circa 1910, collectie Marius Broos.

Het middengedeelte van het stationsgebouw was tot 1915 de ingang van het stationsgebouw. Na het kopen van het treinkaartje konden de reizigers hun trein afwachten in de wachtkamer, links die van de 3e klasse (circa 85 procent van de reizigers) en rechts die van de 1e en 2e klasse, waarvan het terras was afgezet met bloembakken en planten. Pas kort voor aankomst of vertrek van een trein ging de deur naar het perron open. Ansichtkaart uit circa 1910, collectie Marius Broos.

In 1915 werd het stationsgebouw voor de tweede maal uitgebreid en gewijzigd. De voorgevel uit 1863 verdween uit het straatbeeld door een uitbouw. Deze extra ruimte was bestemd als hal en als uitbreiding voor de wachtkamer 1e en 2e klasse (rechts). Tegelijkertijd kon het plaatskaartenkantoor een stuk van de oude hal innemen. De wachtkamer 3e klasse in het noordelijke eindgebouw bleef ongewijzigd. Het zuidelijke eindgebouw was voortaan de woning voor de stationsrestaurateur. Voor de stationschef huurde de SS voortaan een woning om de hoek, namelijk aan de Bredasestraat 9. Ansichtkaart uit circa 1920, collectie Marius Broos.

Aan de zuidzijde van het emplacement lag de overweg in de Balsebaan. De overweg was al vóór 1894 uitgerust met rolsluitbomen, die in 1894 voor 16 gulden werden voorzien van traliewerk. De spoorwegovergang kreeg in 1899 gezelschap van een watertoren. In 1887 was het baanvak Roosendaal - Kruiningen van een tweede spoor voorzien, maar tot 1912 werden goederenwagens nog altijd 'uitgehaald' op het hoofdspoor in de richting Woensdrecht. Ansichtkaart uit circa 1910, collectie Marius Broos.

Na 1900 leidde het toenemend aantal trein- en rangeerbewegingen voor het goederenvervoer aan de zuidzijde van het emplacement in Bergen op Zoom tot uitbreiding van sporen en wissels. In 1912 kwam aan de zuidzijde een 'uithaalspoor' van 400 meter lengte tot stand, zodat de hoofdsporen voortaan vrij konden blijven van rangeerbewegingen. In 1913 kwam het 'seinhuis B' in gebruik. Van hieruit werd de centrale bediening van wissels en seinen een feit, ruim een kwart eeuw later dan in Roosendaal. In dit seinhuis was een handelinrichting opgesteld met trekdraden naar negen wissels, twee wisselgrendels, een rangeerstopsein (‘rouwbrief’) en zes in- en/of uitrijseinen. In 1916 volgde nog de bediening van de wipsluitbomen van de overweg in de Balsebaan. Drie jaar eerder waren hier de rolsluitbomen (met traliewerk) vervangen door wipsluitbomen met traliewerk. Rechts stond wachterswoning 13 (Rsd-Vs) en de bijbehorende wachtpost voor de bediening van de overweg in vroegere dagen. Ansichtkaart uit circa 1920, collectie Marius Broos.

Tachtig jaar later staat de watertoren nog steeds fier overeind, maar is wachterswoning 13 (km 13,061 Rsd-Vs) met wachtpost en overweg al lang verdwenen. De overweg werd in april 1958 vervangen door het viaduct (km 13,148 Rsd-Vs) in de J.F. Kennedylaan. Het niet meer als zodanig in gebruik zijnde rangeerdersverblijf (rechts, km 13,042 Rsd-Vs), gebouwd in de stijl van de Amsterdamse School, dateert uit 1925. Foto Marius Broos, 28 november 1999.

Locomotief NS 1718, gehuld in wolken van rook en stoom, laat Bergen op Zoom achter zich met een trein naar Vlissingen. Links is de toren van de voormalige Sint Josephkerk te zien en rechts de watertoren. De fotograaf staat naast het 'uithaalspoor' aan de zuidwestzijde van het emplacement. Foto uit 1933, collectie Marius Broos.

Treinstel NS 2880 laat Bergen op Zoom achter zich als stoptrein 14647 (Roosendaal - Vlissingen). Het beeld is doorsneden door het viaduct in de J.F. Kennedylaan. De fotograaf staat naast het uithaalspoor aan de zuidwestzijde van het emplacement. Foto Marius Broos, 21 juli 1994.

Een eindje naar het zuiden lag de 'Stalen Brug' (km 13,753 Rsd-Vs), destijds een ideaal standpunt om foto's te maken. Maar kennelijk is het geen spoorwegfotograaf, die deze ansichtkaart heeft gemaakt. Die had op zijn minst een trein uit Bergen op Zoom afgewacht. Een trein uit Vlissingen is zojuist gepasseerd en zal weldra in Bergen op Zoom stoppen. In de verte ligt de 'N.V. Limonadegazeusefabriek, Distilleerderij, Likeurstokerij en Fabriek van Chemische Producten, voorheen Firma Wed. C.J. Becht & Zonen'. Een van de zoons, G.F.M. Becht, zou het in 1946 de nieuwe vestiging van ‘Constructiewerkplaats Jansen & Zn’ erg lastig maken om (links in beeld) een goed lopend bedrijf op te zetten. Ansichtkaart uit circa 1920, collectie Marius Broos.

In 1864 was bij de aanleg van het baanvak Bergen op Zoom – Goes in de Antwerpsestraatweg een brug in een ijzeren vakwerkconstructie aangebracht met een breedte van 4,20 meter tussen de hoofdliggers en een breedte van 3,20 meter voor het wegdek. In de volksmond werd deze brug ‘Stalen Brug’ genoemd. Voordat de ‘Stoomtramweg-Maatschappij Antwerpen – Bergen op Zoom – Tholen’ er in 1886 met trams over heen kon rijden, werden ter versterking in het midden onder de hoofdliggers gegoten ijzeren kolommen aangebracht en het wegdek verbreed tot 4,20 meter. Later werd hiervan voor voetgangers aan weerszijden een trottoir van 0,65 meter breedte afgenomen, zodat voor het wegverkeer nog maar 2,90 meter overbleef. Na de snelle toename van het autoverkeer in de jaren twintig bleven klachten over de bottle-neck in de rijksstraatweg tussen Bergen op Zoom en Antwerpen niet uit, vooral ook omdat het te lichte wegdek van de brug herhaaldelijk ernstig werd beschadigd door zware vrachtauto’s. In 1931 werd de brug vervangen ten laste van het Rijkswegenfonds. Foto uit 1930 in Brabantsche Illustratie, collectie Marius Broos.

Bij de uitbreiding en vernieuwing van het stationscomplex in 1924-1925 werd de beveiliging verder geperfectioneerd. Aan de noordzijde bij de Wouwsestraatweg maakte ‘wachtpost A’ plaats voor een nieuw ‘seinhuis I’ in de stijl van de Amsterdamse School, van de hand van architect Sybold van Ravesteyn. In oktober 1944 werd het seinhuis (evenals dat aan de zuidzijde) door oorlogsgeweld totaal vernield. De herbouw (rechts) kwam gereed in 1946 en bleef dienst doen tot en met 6 april 1991. Links: foto uit 1925, collectie Marius Broos. Rechts: Foto Marius Broos, 29 april 1991.

Tegelijkertijd met de elektrificatie van de Zeeuwse lijn in de jaren 1956-1957 werd ook de beveiliging gemoderniseerd. Bergen op Zoom, Kruiningen-Yerseke, Kapelle-Biezelinge, Goes, Middelburg en Vlissingen kregen een ‘all-relais-beveiliging’, waarbij alle wissels en seinen op het emplacement vanuit één enkele ‘post T’ werden bediend. In Bergen op Zoom werd hiervoor het 'seinhuis I' omgebouwd. Foto Marius Broos, 20 september 1986.

De AR-beveiliging van de Zeeuwse stations uit 1956 werd vanaf 7 april 1991 t/m 28 juni 1992 in fasen gewijzigd en overgenomen door een ‘Elektronische Bedien Post’ (EBP/NX) in Roosendaal. De seinhuizen op de emplacementen van de Zeeuwse lijn kwamen daarbij te vervallen. Gezicht op het spoorwegemplacement te Bergen op Zoom met rechts 'post T'. Foto Marius Broos, 28 maart 1991.

De spoorwegovergang in de Wouwsestraatweg was aanvankelijk uitgerust met rol- of schuifsluitbomen, bediend door de wachter ter plaatse. In 1897 werden deze vervangen door wipsluitbomen met traliewerk. Deze bomen met ‘ijzeren staven’ die bij het neerkomen een karakteristiek rammelend geluid maakten, moesten het onderdoor kruipen van kinderen (en ook volwassenen) beletten. Vanaf 1925 vond de bediening plaats vanuit het nieuwe ‘seinhuis I’ (vanaf 16 december 1956 omgedoopt in ‘post T’). Tegelijk met de nieuwe beveiliging vanuit Roosendaal werd hier op 7 april 1991 een AHOB in dienst gesteld. Foto Marius Broos, 28 maart 1991.

Locomotief NS 6433 vertrekt met goederentrein 55356 (Bgn-Rsd) vanaf spoor 1 naar Roosendaal. Foto Marius Broos, 29 april 1991.

Een treinstel van het type 'koploper' is zojuist als trein IC 2132 (Vlissingen - Amsterdam CS) vanaf spoor 3 naar Roosendaal vertrokken. Foto Marius Broos, 29 april 1991.

Een plaatje uit de tijd dat er nog postvervoer op de Zeeuwse lijn was en zelfs een posttrein in Bergen op Zoom stopte om post in- en uit te laden. Na het in dienst stellen van het Expeditieknooppunt (EKP) van de PTT in Roosendaal in 1982 was dit afgelopen. Veertien jaar later was het overal elders in Nederland gedaan met het postvervoer. Motorpost (mP) NS 3019 vertrekt vanaf spoor 1 naar Roosendaal en zal weldra 'post T' passeren. Foto Marius Broos, 22 december 1977.

Het lijkt heerlijk toeven in de wachtkamer 3e klasse te Bergen op Zoom, maar of dat alles goed warm te stoken was, blijft een vraag. Niet voor niets hielden de reizigers hun jas aan. Omdat een plafond in deze wachtkamer aan de noordzijde van het stationsgebouw ontbrak, keken reizigers vanaf hun tafeltje tot in de nok van het gebouw. Foto uit circa 1940, collectie Marius Broos.

Het stationsgebouw te Bergen op Zoom werd in latere jaren nog voorzien van twee uitbouwen. In 1925 kreeg de treindienstleider aan de perronzijde een beter uitzicht op de treindienst. Aan de straatzijde verrees in 1937 een serre voor de wachtkamer 1e en 2e klasse annex stationsrestauratie. De ingang naar de hal met het plaatskaartenkantoor bevond zich in de vooruitstekende glazen uitbouw van 1915. In 1963 had het oude, bouwvallig uitziend, stationsgebouw zijn honderdste verjaardag bereikt en was nodig aan vervanging toe. De NS zocht het eerst in een éénlaags standaardgebouwtje van architect ir. C. Douma, zoals in Etten-Leur. Maar het Bergse gemeentebestuur ging niet akkoord met een ‘ordinair sanitair badgebouwtje’. Het vond dat de fraaie en monumentale Stationsstraat vanuit de stad gezien een waardiger afsluiting diende te krijgen. Naarstig werd naar andere gegadigden gezocht om tot een groter gebouw en een wat meer monumentale indruk te komen, maar die kwamen niet opdagen bij gebrek aan parkeerruimte. Foto uit 1967, J.C. de Jongh, collectie Marius Broos.

Uiteindelijk werd in 1970 een vergunning afgegeven voor een stationsgebouw, dat op kosten van de NS aan de noordzijde een hoge ontvangsthal en plaatskaartenkantoor kreeg en aan de zuidzijde een stadsrestaurant, hoog boven de dienstruimten. In november 1970 is de sloop van het oude stationsgebouw in volle gang. Duidelijk is het originele houten stijl- en regelwerk uit 1863 te herkennen. Onder de (latere) perronoverkapping had dit ook weinig te lijden gehad. De paal met de bel voor het overpad tussen de perrons draagt het 'gegoten' opschrift 'SS' (= Staatsspoorwegen). Op spoor 1 staat een 'stortwagen' gereed voor het stukgoederenvervoer voor Van Gend & Loos. Foto Marius Broos, 15 november 1970.

Het desolaat ogende Stationsplein was bij de afbraak van het stationsgebouw nog in gebruik voor de autobusdiensten naar omliggende plaatsen, zoals lijn 2 van de Tholensche Autobus Diensten (TAD) naar St. Annaland. Foto Marius Broos, 15 november 1970.

De officiële opening van het nieuwe stationsgebouw vond plaats op 10 december 1971. Burgemeester drs. L.J.M. van de Laar toonde zich in zijn toespraak bijzonder verheugd over het nieuwe gebouw. Hij noemde het de bekroning van de Stationsstraat en een fraaie aanwinst van het Stationsplein. De locomotieven NS 1206+NS 2261 passeren met goederentrein 55343 (Roosendaal - Sloe) het inmiddels 20 jaar oude stationsgebouw in Bergen op Zoom. De nieuwe beveiliging van 1991 is nog niet in dienst, getuige het witte kruis in de seinpaal op het einde van het perron. Foto Marius Broos, 28 maart 1991.

Veertig jaar later is er van de face-lift uit 1971 nog maar weinig overgebleven. Al staat het stationsgebouw nog wel fier overeind, toch dient het nog slechts als een soort barricade tussen spoorweg en stad en niet meer als ontmoetingspunt voor reizigers. Op 28 november 1997 sloot de stationsrestauratie haar deuren bij gebrek aan voldoende klanten. Uiteindelijk bleek de plek op de eerste etage een misgreep te zijn. Al was de stationsrestauratie bereikbaar vanuit de stationshal, toch leidde een situering buiten de grote stroom haastige reizigers tot te weinig opbrengsten voor de exploitant en sluiting van de zaak. Het lichtreclamebord 'Restaurant' kon dat niet tegenhouden. Een kiosk naast het stationsgebouw zorgt sindsdien voor een snellere omzet. Nog enkele jaren huurde een autorijschool de ruimte als theorielokaal, eigenlijk een voor de NS onwaardige bestemming, maar ook dat is inmiddels verleden tijd. Op spoor 1 is Weg & Werken met locomotief NS 362 (voorzien van een hijskraantje met een hefvermogen van 1400 kilo) ) bezig met 'werk op het spoor'. Foto Marius Broos, 22 april 1987.

Voor haar kleinschalige vervoer was de Bergse handel en nijverheid aangewezen op de goederenloods naast het stationsgebouw. Juist dit vervoer nam in Bergen op Zoom een hoge vlucht, omdat heel wat bedrijven hun afzet in heel Nederland hadden of hun grondstoffen van elders betrokken. Dat is dan ook de reden dat er tot viermaal toe (1888, 1895, 1902 en 1924) een grotere goederenloods moest komen. Die uit 1924, gebouwd in de stijl van de Amsterdamse School (vergelijk het rangeerdersverblijf en het 'seinhuis I'), kwam in de jaren zeventig leeg te staan, vanwege de algehele verschuiving van het kleinschalige goederenvervoer naar de vrachtauto. Na jaren van leegstand en verval werd de loods uiteindelijk in juni 1987 afgebroken. De vroegere laad- en losplaatsen liggen er al enkele decennia stil en verlaten bij. Foto Marius Broos, 22 april 1987.

Na het opgaan van de Noord-Brabantse stoomtrambedrijven in 1934 in de N.V. Brabantse Buurtspoorwegen en Autodiensten (BBA) kwam er ook in Bergen op Zoom een kantoor met woonhuis (voor de plaatselijke directeur), een goederenloods en een garage voor autobussen en vrachtauto's tot stand. Tot in de jaren zestig hield ook de BBA zich bezig met het vervoer van stukgoederen, en dit alles in samenwerking met de NS, Van Gend & Loos en andere (particuliere) vervoerders. Foto Marius Broos, 28 maart 1991.

Het Stationsplein maakt inmiddels door de sluiting van een hotel-café-restaurant op de hoek van de Stationsstraat een wat verloederde indruk. Ook worden reizigers bepaald niet vrolijk van de leegstaande panden in de eens zo glorieuze Stationsstraat. Foto Marius Broos, 23 april 1987.

Op 25 juli 2004 was het gedaan met het plaatskaartenkantoor in Bergen op Zoom, nadat kaartautomaten in de eerste behoeften van de reizigers konden voorzien. Een beperkte ‘Tickets & Service’ in de kiosk uit 1997 zorgt sindsdien voor aanvulling. Slechts de hal is nu nog in gebruik als wachtlokaal. Toch is dat geen noodzaak, want al sinds 1925 stoppen alle treinen langs het eilandperron en dat heeft eigen voorzieningen. Gezicht vanuit de cabine van een VIRM-treinstel als trein IC 2148 (Vlissingen - Amsterdam) bij aankomst op spoor 3 in Bergen op Zoom. Op spoor 2 staat de trein naar Vlissingen gereed voor vertrek. Een schoonmaker is juist bezig met het reinigen van het perron. Foto Marius Broos, 29 november 2012.

Voor meer informatie: Marius Broos, Roosendaal, een spoorwegknooppunt als 's lands voorportaal in het zuiden, 1854-1996 ('s-Hertogenbosch 2004)